چهل حدیث (عنوان کتاب‌ها)چهل حدیث، عنوان عام کتاب‌هایی حاوی چهل حدیث و معمولا همراه با شرح آنها است. فهرست مندرجات۲ - سند حدیث پیامبر نزد اهل سنت ۳ - سند حدیث پیامبر نزد شیعه ۴ - معنای حفظ در حدیث پیامبر نزد حدیث شناسان ۵ - دیدگاه شیخ بهائی درباره حدیث پیامبر ۶ - دیدگاه علامه مجلسی درباره حدیث پیامبر ۷ - معنایِ «عالِمْ برانگیخته شدنِ حافظِ چهل حدیث» ۸ - تدوین اربعین در طول زمان ۹ - اربعین نویسی در میان اهل تصوف ۱۰ - مشهورترین کتابهای اربعین در باب فضائل اهل بیت ۱۱ - از شاخصهای اربعین‌نویسی در سده ششم ۱۲ - شیوه متداول اربعین نویسی در سده ششم ۱۳ - مهم‌ترین اربعینهای نوشته شده در سده ششم ۱۴ - بارزترین موضوعات کتابهای اربعین در سده هفتم ۱۵ - مهم‌ترین اربعینهای سده هفتم ۱۶ - سده‌های نهم و دهم اوج اربعین‌نویسی ۱۷ - مشهورترین اربعینهای سده‌های نهم و دهم ۱۸ - کهن‌ترین اثراربعین‌نویسی در میان شیعیان ۱۹ - برخی کتابهای اربعین قبل از صفویه ۲۰ - اربعین نویسی در زمان صفویه ۲۱ - ازمشهورترین اربعینهای عصرصفویه ۲۲ - برخی از اربعینهای مهم سده دوازدهم ۲۳ - برخی از اربعینهای سده سیزدهم ۲۴ - مهم‌ترین اربعینهای عصر حاضر در میان شیعیان ۲۵ - برخی از اربعینهای علمای اهل سنّت در دوره معاصر ۲۶ - اربعینهای منظوم ۲۷ - پانویس ۲۸ - منابع ۱ - ترغیب به حفظ چهل حدیث توسط پیامبربنابر حدیث مشهوری از پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، در ترغیب مسلمانان به حفظ چهل حدیث که به آن نیاز دارند، محدّثان و دانشمندان اسلامی به‌تدوین کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری به زبانهای عربی و فارسی و جز آن مشتمل بر چهل حدیث، با عناوین گوناگون که معمولا عبارت «چهل حدیث» یا «اربعین» در آن درج شده است، پرداختند. حدیث یاد شده با صورتهای گوناگونی در مجموعه‌های حدیثی آمده است، [۱]
حسن‌بن‌عبدالرحمان رامهرمزی، المحدث‌الفاصل بین‌الراوی والواعی، ج۱، ص۱۷۳، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۲]
ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ج۱، ص۱۳۴، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۳]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۲، ص۵۹۵، بیروت ۱۴۰۱.
[۴]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، ج۲، ص۵۹۷، بیروت ۱۴۰۱.
از جمله: «مَنْ حَفِظَ علی اُمّتی اربعینَ حدیثآ ممّا یحْتاجُونَ الیه فی اَمرِدینهم، بَعَثَهُ اللّهُ عزّوجلّ یومَ القیامةِ فَقی‌ها عالمآ» (هرکس به سود امت من چهل حدیث حفظ کند که در کار دین بدان نیازمندند، خداوند در روز قیامت او را فقیه و دانشمند مبعوث می‌کند).۲ - سند حدیث پیامبر نزد اهل سنتاگرچه سند این حدیث در برخی منابع اهل سنّت ضعیف تلقی شده است، [۶]
احمد بن حسین بیهقی، الاربعون الصغری المخرجة فی احوال عبادالله تعالی و اخلاقهم، ج۱، ص۱۲، چاپ سعید زغلول، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۷]
محمدطاهر بن علی فتنی، تذکرة الموضوعات، ج۱، ص۲۷، (قاهره ۱۳۴۳/۱۹۲۴).
[۸]
اسماعیل بن محمد عجلونی، کشف الخفاء و مزیل الالباس، ج۲، ص۲۴۶، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
همواره موردتوجه عالمان فریقین بوده است.۳ - سند حدیث پیامبر نزد شیعهاما در منابع شیعی [۱۰]
مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، ج۱، ص۳۰۷، قم ۱۴۱۹.
مضمون آن، مشهور مستفیض و حتی متوا‌تر دانسته شده‌است.۴ - معنای حفظ در حدیث پیامبر نزد حدیث شناسانحدیث شناسان برای واژه «حفظ» در این حدیث معانی ظاهری و باطنی قائل شده‌اند. معانی ظاهری این واژه عبارت‌اند از: به حافظه سپردن، نگارش، انتقال، کتابت و تحریر، حفاظت از تغییر و تحریف، تدریس و تصحیح و تحملِ حدیث، [۱۱]
محمد بن حسین شیخ‌بهائی، الأربعون حدیثآ، ج۱، ص۶۵ـ ۶۶، قم ۱۴۱۵.
و معانی باطنی آن را تفکر و تعمق در احادیث، استنباط احکام و معارف و عمل به مضامین احادیث دانسته‌اند. ۵ - دیدگاه شیخ بهائی درباره حدیث پیامبرشیخ بهائی [۱۳]
محمد بن حسین شیخ‌بهائی، الأربعون حدیثآ، ج۱، ص۶۵ـ ۶۶، قم ۱۴۱۵.
در حدیث یاد شده، منظور از عبارت «ممّا یحتاجون الیه فی امر دینهم» را احادیث اعتقادات یا عبادات و نیز احادیث مربوط به امور دنیوی، از جمله رزق و غلبه بر دشمن دانسته است،۶ - دیدگاه علامه مجلسی درباره حدیث پیامبراما به عقیده مجلسی مسائل مربوط به معاملات و احکام، خارج از حوزه این حدیث است. ۷ - معنایِ «عالِمْ برانگیخته شدنِ حافظِ چهل حدیث»درباره معنایِ «عالِمْ برانگیخته شدنِ حافظِ چهل حدیث» نیز گفته‌اند که خدا چنین کسی را در ردیف فقهای عالِم و عامل قرار می‌دهد. [۱۵]
محمد بن حسین شیخ‌بهائی، الأربعون حدیثآ، ج۱، ص۶۷ـ۶۸، قم ۱۴۱۵.
۸ - تدوین اربعین در طول زمانسنّت تدوین چهل حدیث (اربعین‌نویسی) از اواخر سده دوم آغاز شد. کهن‌ترین اثرِ شناخته شده با عنوان الاربعین، ظاهرآ تألیف عبداللّه بن مبارک مَرْوَزی بوده است، [۱۶]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ، ج ۱، ستون ۵۷
اما کهن‌ترین اربعین موجود کتابِ الاربعین عن المشایخ عن الاربعین صحابیآ (بیروت ۱۴۱۰) نوشته محمد بن اسلم طوسی است. در سده چهارم ابوالعباس حسن بن سفیانِ نَسَوی کتاب الاربعین (بیروت ۱۴۱۴) را در زمینه مسائل اجتماعی و اخلاقی و ابوبکر محمد بن حسین آجری (متوفی ۳۶۰)، الاربعون حدیثآ (کویت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷) را در زمینه عقاید و اخلاق و احکام نوشتند.۹ - اربعین نویسی در میان اهل تصوفدر سده پنجم جریان اربعین‌نویسی میان اهل تصوف نیز رایج شد و آثار مهمی چون الاربعین فی التصوف (حیدرآباد، دکن ۱۳۶۹/۱۹۵۰) از ابوعبدالرحمان سلمی متضمن و احادیثی در مقامات و مراتب صوفیه، الاربعین فی شیوخ الصوفیه (بیروت ۱۴۱۷) از ابوسعید احمد بن محمد مالینی و الاربعین علی مذهب المتحققین من الصوفیه (بیروت ۱۴۱۴) از ابونُعیم اصفهانی در بیان مراحلی که صوفی باید طی کند تألیف شد. ۱۰ - مشهورترین کتابهای اربعین در باب فضائل اهل بیتموضوع محوری در برخی از کتابهای اربعین، احادیث فضائل بوده است، نظیر الاربعین فی فضائل العباس از ابوالقاسم حمزة بن یوسف سهمی [۱۷]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ،ج ۱، ستون ۵۷
از اربعینهای مشهور درباره فضائل اهل بیت، الاربعین فی فضایل الزهراء نوشته ابوصالح احمد بن عبدالملک نیشابوری است که متن آن در اختیار ابن‌شهر آشوب بوده و مواردی از آن را نقل کرده است. [۲۵]
عبدالعزیز طباطبائی، اهل‌البیت علیهم‌السلام فی المکتبة العربیة، ج۱، ص۳۰ـ۳۶، قم ۱۴۱۷.
کتاب الاربعین الودعانیة از ابونصر محمد بن علی مشهور به ابن‌ودعان از جمله کتابهای مهم چهل حدیث در قرن پنجم است. [۲۶]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۱۴۱ـ۱۴۲.
با رشدِ علم کلام، اربعینهایی تدوین شدند که احادیثشان با اصول دین و اعتقادات ارتباط داشتند، از جمله الاربعین فی دلائل التوحید (مدینه ۱۴۰۴) نوشته ابواسماعیل عبداللّه بن محمد هروی (متوفی ۴۸۱) که شرح چهل حدیث در چهل باب، در زمینه اسما و صفات الاهی است. ۱۱ - از شاخصهای اربعین‌نویسی در سده ششماز شاخصهای اربعین‌نویسی در سده ششم، تنوع موضوعی آنها، توجه به مسائلِ کلامی و مسئله جهاد و نیز مناقب و فضائل امام علی علیه‌السلام بوده که از آن جمله الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین، تألیف موفق بن احمد خوارزمی، مشهور به اَخطَب خوارزم است، که این اثر هم از منابع ابن‌شهر آشوب بوده است. ۱۲ - شیوه متداول اربعین نویسی در سده ششمشیوه متداول دیگر در سده ششم، نوشتن اربعینهای بُلدانی (شهری) بود. [۳۵]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ، ج ۱، ستون ۵۴ـ۵۵
محدّثان در این شیوه چهل حدیث را از چهل شیخ در چهل شهر گرد می‌آوردند. ظاهرآ نخستین اثر به این شیوه کتابِ الاربعین البلدانیة (دمشق ۱۴۱۲/۱۹۹۲) تألیف ابوطاهر احمد بن محمد سِلَفی اصفهانی است [۳۶]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ، ج ۱، ستون ۵۴
. برخی دیگر از اربعینهای بلدانی عبارت‌اند از: الاربعین البلدانیة عن اربعین من اربعین لأربعین فی اربعین از علی بن حسن بن هبةاللّه بن عساکر دمشقی (همان، ج ۱، ستون ۵۴ـ۵۵؛ [۳۷]
کتاب الاربعین البلدانیة عن أربعین من أربعین لأربعین فی أربعین، چاپ محمد مطیع حافظ، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
و الاربعین البلدانیة از شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی. [۳۸]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۴۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
۱۳ - مهم‌ترین اربعینهای نوشته شده در سده ششممهمترین اربعینهای سده ششم اینهاست: سلسلةُ الْاِبریز بِالسَنَدِ العزیز (بیروت ۱۴۱۴) از ابومحمدحسن بن علی حسینی بلخی، مشتمل بر چهل حدیث اخلاقی با سلسله سند؛ الاربعین الطِوال حاوی چهل حدیث طولانی درباره نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و فضائل صحابه [۳۹]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ، ج ۱، ستون ۵۷
و الاربعین فی مناقب امهات المؤمنین (دمشق ۱۴۰۶/۱۹۸۶)، هر دو از ابن‌عساکر دمشقی؛ و الاربعون فی الحَثِّ علی الجهاد (کویت ۱۴۰۴) از همو در باب فضیلت شرکت در جهاد.۱۴ - بارزترین موضوعات کتابهای اربعین در سده هفتمدر سده هفتم، موضوعات اخلاقی، اجتماعی و عرفانی از بارزترین موضوعاتی بود که در کتابهای اربعین به‌چشم می‌خورد. ۱۵ - مهم‌ترین اربعینهای سده هفتمبرخی از مهم‌ترین اربعینهای این سده عبارت بوده‌اند از: الاربعین فی الجهاد و المجاهدون (بیروت ۱۴۱۳) نوشته ابوالفرج محمد بن عبدالرحمان مُقْری؛ شرح الاربعین حدیثآ (قم ۱۳۷۲ش) از صدرالدین قونوی؛ الاربعین حدیثآ: الاربعین من اربعین عن اربعین (بیروت ۱۴۰۰) نوشته صدرالدین ابوعلی حسن بن محمد بَکری که شاهکاری در اربعین‌نویسی به‌شمار می‌آید؛ و الاربعون حدیثآ النَوَویة فی الاحادیث النبویة (کویت ۱۴۱۰) نوشته یحیی بن شرف نَوَوی. بر اربعین نووی شروح فراوانی نوشته شده است. [۴۰]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ، ج ۱، ستون ۵۹ـ ۶۰
[۴۱]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، ستون ۵۵ـ۵۶، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۳.
۱۶ - سده‌های نهم و دهم اوج اربعیننویسیسدههای نهم و دهم اوج اربعین‌نویسی است، زیرا این دو سده، عصر تألیف و تلخیص و شرح و تفسیر در حوزه تاریخ و حدیث و تفسیر است. [۴۲]
مصطفی احمدزاده، «بررسی سیر اربعین‌نگاری و جایگاه اربعین امام خمینی (ره) در میان کتب اربعین»، ج۱، ص۴۹ـ۵۰، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد علوم قرآنی و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۷ - مشهورترین اربعینهای سده‌های نهم و دهممشهورترین اربعینهای این دوره عبارت‌اند از: الاربعین العِشاریه (بیروت ۱۴۱۳) از عبدالرحیم بن حسین عراقی مشتمل بر احادیثی دارای علوّ اِسناد؛ الْإمتاع بالاربعین المتباینة بشرط السماع (دوحه، ۱۴۰۹) از ابن‌حجر عسقلانی؛ الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة (تهران ۱۳۶۱ش) از حسین واعظ کاشفی سبزواری در اعتقادات و احکام و اخلاق؛ الاربعون حدیثآ من احادیث سید المرسلین فی مناقب امیرالمؤمنین از جمال‌الدین حسینی محدث و اربعین از طاشکوپری‌زاده در احادیث راجع به شوخی و مزاح. ۱۸ - کهن‌ترین اثراربعین‌نویسی در میان شیعیاناربعیننویسی در میان شیعیان نیز سابقه دیرینه دارد. کهن‌ترین اثر موجود در این زمینه کتاب الاربعین عن الاربعین فی فضائل علی امیرالمؤمنین (تهران ۱۴۱۴) نوشته ابومحمد عبدالرحمان بن احمد خُزاعی نیشابوری است. اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین (قم ۱۳۷۹ش) از محمد بن ابی‌مسلم بن ابی‌الفوارس، از محدّثان سده ششم، نیز از کهن‌ترین اربعینهای شیعی است. از ویژگیهای این اربعین ذکرمحل و تاریخ سماع احادیث است. [۴۳]
ابن‌ابی‌الفوارس رازی، اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ج۱، ص۶۴ـ ۶۷، چاپ رضا قبادلو (محمدی)، در میراث حدیث شیعه، دفتر۵، به‌کوشش مهدی مهریزی، علی صدرایی خویی، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۹ش.
علی بن عبیداللّه بن حسن بابویه معروف به منتجب‌الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) از دیگر عالمان شیعی است که کتابی با عنوان الاربعون حدیثآ عن اربعین شیخآ من اربعین صحابیآ (قم ۱۴۰۸) نوشته است. رافعی قزوینی [۴۴]
عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۲۲۱ـ۲۲۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۶ش.
از این اربعین و سماع آن نزد مؤلف در ۵۸۴ یاد کرده است.۱۹ - برخی کتابهای اربعین قبل از صفویهاز دیگر اربعینهای شیعه پیش از تشکیل دولت صفویه، الاربعون حدیثآ (قم ۱۳۷۴ش) از محمد بن مکی عاملی مشهور به شهید اول و کتاب دیگری به همین نام از فاضل مقداد سِیوری حلی [۴۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۲۹.
بوده است.۲۰ - اربعین نویسی در زمان صفویهبا ظهور دولت صفوی و مهاجرت علمای جبل‌عامل به ایران، دانش حدیث رشد فزاینده‌ای در بین شیعیان یافت و درنتیجه، جریان جدیدی در اربعین‌نویسی آغاز شد. [۴۶]
حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، ج۱، ص۳۰، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱.
برخی از علمای جبل‌عامل، چون حسین بن عبدالصمد عاملی (متوفی ۹۸۴) و فرزندش بهاءالدین عاملی•، معروف به شیخ‌بهائی، آثاری در این باره تألیف کردند. الاربعون حدیثآ (قم ۱۴۱۵) شیخ‌بهائی از آثار مورد توجه در این زمینه است که محمد بن علی عاملی آن را با عنوان ترجمه قطبشاهی، به نام سلطان‌محمد قطب‌شاه به فارسی برگردانده است. [۴۷]
الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، ج۱، ص۶۲، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
[۴۸]
الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
[۴۹]
الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
[۵۰]
الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
۲۱ - ازمشهورترین اربعینهای عصرصفویهیکی از مشهورترین اربعینهای این عصر، الاربعین (قم ۱۳۵۸ش/ ۱۳۹۹) محمدباقر مجلسی است که آن را در مشهد به درخواست عده‌ای از اهل علم، به روش املا ارائه کرده است. ۲۲ - برخی از اربعینهای مهم سده دوازدهمبرخی از اربعینهای مهم سده دوازدهم عبارت‌اند از: الاربعونیات لکشف الأنوار القدسیات قاضی محمدسعید قمی که صبغه حِکْمی و عرفانی دارد [۵۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۳۶.
و الاربعون حدیثآ از مولی اسماعیل مازندرانی خواجویی متوفی ۱۱۷۳. [۵۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۱۱.
۲۳ - برخی از اربعینهای سده سیزدهمدر سده سیزدهم نیز اربعینهایی نوشته شدند، نظیر الاربعون فی فضایل رمضان از عبداللّه بن سُوَیدان مَلیحی مصری شافعی [۵۳]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، ستون ۵۵، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۳.
کشف‌الحق (تهران ۱۳۶۱ش) از میرمحمدصادق خاتون‌آبادی درباره حضرت مهدی علیه‌السلام؛ و اربعون حدیثآ (۱۲۹۹) از ابراهیم بن حسین دُنْبُلی خویی درباره مباحث فلسفی، اعتقادی، فقهی و اخلاقی. [۵۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۰۹.
۲۴ - مهم‌ترین اربعینهای عصر حاضر در میان شیعیاناز مهم‌ترین اربعینهای عصر حاضر در میان شیعیان این آثار است: الاربعون حدیثآ فی مسح الرِجْلَین من طرق اهل السّنة، درباره یک بحث فقهی تاریخی، از نجم‌الدین طهرانی عسکری (متوفی ۱۳۵۴ش)، [۵۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۳۰.
ریاض‌العلماء الاتقیاء الوَرِعین فی شرح الاربعین و خاتمة الاربعین از علی بن حسن بَحرانی (متوفی ۱۳۴۰؛ بیروت ۱۴۲۲) و چهل‌حدیث از امام خمینی (تهران ۱۳۶۸ش).۲۵ - برخی از اربعینهای علمای اهل سنّت در دوره معاصربرخی از اربعینهایی که علمای اهل سنّت در دوره معاصر نوشته‌اند عبارت‌اند از: الاربعون البُلدانیة: اربعون حدیثآ عن اربعین شیخآ من اربعین بلدآ (بیروت ۱۴۰۷)، و الاربعون حدیثآ من اربعین کتابآ عن اربعین شیخآ (بیروت ۱۴۰۷)، هر دو تألیف ابوالفیض محمد یاسین بن عیسی فادانی مکی. ۲۶ - اربعینهای منظوماربعینهای منظومی هم وجود دارد. [۵۶]
عبدالرحمان بن احمد جامی، اربعین جامی، ج۱، ص۱۲ـ۱۵، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد ۱۳۶۳ش.
مثلا، نورالدین عبدالرحمان جامی، عارف و شاعر سده نهم، چهل حدیث کوتاه از احادیث پیامبر به‌نام اربعین (مشهد۱۳۶۳ش) را به نظم در آورده است. ابن‌عساکر، [۵۷]
ابن‌عساکر، کتاب الاربعین البلدانیة عن أربعین من أربعین لأربعین فی أربعین، ج۱، ص۳۳ـ۳۶، چاپ محمد مطیع حافظ، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
حاجی‌خلیفه، [۵۸]
حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ، ج ۱، ستون ۵۲ـ ۶۱
کنتوری [۵۹]
اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری، کشف‌الحجب و الأستار عن‌اسماءالکتب‌والأسفار، ص ۳۴ـ۳۷ قم۱۴۰۹،
آقابزرگ طهرانی [۶۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۰۹ـ ۴۳۴.
و عطیه و همکاران، [۶۱]
محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، ج۲، ص۶۵۹ـ ۶۷۸، و محمدخیر رمضان‌یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
فهرستی از اربعین‌ها را عرضه کرده‌اند. نسخه‌های دستنویس متعددی از انواع اربعین‌ها در کتابخانه‌های جهان اسلام وجود دارد. برخی، کتابهای چهل حدیث را در شمار کتب اجزا دانسته‌اند.منابع : (۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) ابن‌ابی‌الفوارس رازی، اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، چاپ رضا قبادلو (محمدی)، در میراث حدیث شیعه، دفتر۵، به‌کوشش مهدی مهریزی، علی صدرایی خویی، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۹ش. (۳) ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. (۴) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. (۵) ابن‌عساکر، کتاب الاربعین البلدانیة عن أربعین من أربعین لأربعین فی أربعین، چاپ محمد مطیع حافظ، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۶) مصطفی احمدزاده، «بررسی سیر اربعین‌نگاری و جایگاه اربعین امام خمینی (ره) در میان کتب اربعین»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد علوم قرآنی و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش. (۷) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، قم ۱۴۱۹. (۸) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۳. (۹) احمد بن حسین بیهقی، الاربعون الصغری المخرجة فی احوال عبادالله تعالی و اخلاقهم، چاپ سعید زغلول، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۰) الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش. (۱۱) عبدالرحمان بن احمد جامی، اربعین جامی، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد ۱۳۶۳ش. (۱۲) حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ. (۱۳) حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱. (۱۴) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸. (۱۵) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۶ش. (۱۶) حسن‌بن‌عبدالرحمان رامهرمزی، المحدث‌الفاصل بین‌الراوی والواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰. (۱۷) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت ۱۴۰۱. (۱۸) محمد بن حسین شیخ‌بهائی، الأربعون حدیثآ، قم ۱۴۱۵. (۱۹) صفدی، الوافی بالوفیات. (۲۰) عبدالعزیز طباطبائی، اهل‌البیت علیهم‌السلام فی المکتبة العربیة، قم ۱۴۱۷. (۲۱) اسماعیل بن محمد عجلونی، کشف الخفاء و مزیل الالباس، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۲۲) محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیر رمضان‌یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵. (۲۳) محمدطاهر بن علی فتنی، تذکرة الموضوعات، (قاهره ۱۳۴۳/۱۹۲۴). ۲۴- اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری، کشف‌الحجب‌و الأستار عن‌اسماءالکتب‌والأسفار، قم۱۴۰۹؛ (۲۵) مجلسی، بحارالانوار. ۲۷ - پانویس
۲۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چهل حدیث»، شماره۵۶۱۵. |